Nad potokiem o nic nikomu nie mówiącej nazwie Wierzbnik znajdowała się huta szkła. Jeśli dopowiem, że to miejsce znajdowało się na Białym Dworze to niektórzy skojarzą to miejsce z Rudami i przysiółkiem o tej samej nazwie. Prawda o tym miejscu jest jednak bardziej skomplikowana.
To miejsce pierwotnie się nazywało Zawadą – średniowieczne miejsce, w którym miała powstać karczma na prawie niemieckim. Czy powstało? – na razie tego nie wiemy. Jednak okruch historii związanej z działalnością w tym miejscu zachował się w nielicznych dokumentach – średniowiecznych, a później z XVI i XVII wieku.
Biały Dwór na mapie z atlasu „Krieges-Carte von Schlesien” sporządzonym przez Christiana von Wrede. Kołem zaznaczono Zawadę, strzałki wskazują szyby po eksploatacji rudy żelaza. (fot. arch. Jan Gąsior)
Problem umiejscowienia Białego Dworu wynika z dziwnego podziału powojennego. Ważny folwark na Białym Dworze, który stał się wzorcowo prowadzonym gospodarstwem księcia raciborskiego – godnego spadkobiercy pracowitych cystersów z Rud – należy obecnie do powiatu gliwickiego, a leży na terenie wsi Bargłówka. Dlaczego? Należałoby zapytać ówczesnych decydentów.
Powszechnie przyjmuje się, że jedną z wsi należących do cystersów była wspomniana Zawada. Jednak żaden historyk nie lokalizuje Zawady właśnie tutaj. Również Zawada wspomniana w dokumentach z XIII wieku związana jest ze Stanicą. Właśnie tutaj trzykrotnie wspomniana w XIII i XIV wieku karczma na Zawadzie miała powstać, a później zaś była remontowana i odbudowywana. Wielokrotnie jest wspomniana w XV, XVI i XVII wieku w dokumentach archiwalnych z Wrocławia i Raciborza.
Obecna szosa Rudy (obok kościoła cmentarnego św. Magdaleny, który powstał dopiero około 1683 roku) została wytyczona dopiero pod koniec XIX wieku. Pierwotna droga prowadziła przez Modry (Niebieski) Mostek (obecnie w parku za kościołem) w dwóch kierunkach – na Zawadę oraz w kierunku nieistniejącego już młyna paszkowego.
Nazwa Zawada mówi, że to miejsce znajdowało się za wodą, czyli średniowieczną Staniczką lub Stanicką Wodą (do dzisiaj miejscowi tak zwą ten potok). Wierzbnik, poza tablicą przy szosie – nie jest znany nikomu. Nazwa ta została wymyślona wbrew tradycji.
Folwark Biały Dwór na mapie Situations Plan von dem Dominial Grunde zu Weisshof (Archiwum Państwowe Raciborska Komora Książęca)
Właśnie w tym miejscu na początku XVIII wieku, przy Zawadzie powstała huta szkła. Cystersi sprowadzili niemieckojęzycznych majstrów szklarskich o nazwisku Greiner z Bohemii (Czech), aby założyli hutę szkła. Dowiadujemy się tego z ksiąg parafialnych. Antonii i Gregorowi Greiner rodzą się dzieci. Niestety wskutek zawieruchy wojennej w 1740 roku rodzina Greiner wyprowadziła się do Leszczyn (w tym miejscu powstała później kolonia frydrecjańska – Rzędówka). Rodzina Greiner sprzedała cystersom miejsce po hucie szkła.
Rudzkie księgi parafialne nazywają to miejsce Szklarnią (od szkła, czyli huty szkła). Jednak spotykamy wymiennie nazwy Szklarnia – Alba Villa, czyli Biały Dwór oraz Zawada. To dowodzi ewidentnie, że w miejscu średniowiecznej karczmy na Zawadzie najpierw powstała huta szkła (przetrwała do 1740 roku), a później gorzelnia i bielarnia. Opat cysterski August Renner widząc białe mury nowego folwarku (gospodarstwa rolnego) kazał nazwać to miejsce właśnie Białym Dworem.
I tak lata mijały i mamy obecny stan. Perełka budynku gorzelni, która korzystała ze źródlanej wody z pobliskiego lasu (zachowały się dwie studnie) służyła po wojnie za za siedzibę dla Państwowego Gospodarstwa Rolnego (PGR). Niestety obecnie nikt nie ma szacunku do przeszłości, co widać na zdjęciu. A sama huta szkła dała początek bielarni – budynki za wodą, przed folwarkiem (dworem).
Współczesny wygląd zabudowań folwarku „Biały Dwór” (fot. Marek Thiel)
Współczesny wygląd zabudowań folwarku „Biały Dwór” (fot. Marek Thiel)
Współczesny wygląd zabudowań folwarku „Biały Dwór” (fot. Marek Thiel)
Pozostałość po studni folwarku „Biały Dwór” (fot. Henryk Postawka)
Jest to pierwsza próba uporządkowania dziejów cystersów i przemysłu na tych terenach.
Zapewne nikt nie zdaje sobie sprawę z tak bogatej historii tego miejsca. Powyższy artykuł jest wstępem do poruszanych kwestii. Moją wiedza na ten temat zawdzięczam wielu osobom, szczególnie: Lucjanowi Durszlagowi, Marianowi Franeckiemu oraz Evie Herich.
Henryk Postawka
