Zapomniany Rybnik

Wielu z Nas kupowało książki w popularnej  kiedyś księgarni „Basista” – a ilu z Nas wie kim był ów Basista? Zapraszam do przeczytania informacji na temat tego wspaniałego polskiego patrioty – rybniczanina.

Basista Maksymilian pseud. „Kwiecień”, „Gołucki”,

Więzień więzienia Montelupich w Krakowie, KL Auschwitz nr 152740.

Urodzony 7. 08. 1883 r. w Górkach pow. raciborski, syn Jana i Franciszki z d. Kałuża (Maksymilian był jednym z dziewięciorga dzieci Basistów). Od najmłodszych lat pomagał rodzicom w pracach gospodarskich. W latach 1889 – 1896 chodził do szkoły ludowej – niemieckiej, a po jej ukończeniu, w czternastym roku życia podjął pracę w hucie „Silesia” jako pracownik fizyczny. Po dwóch latach, zwolnił się z „Silesii” i w 1899 r. wyjechał z kolegami do Westfalii, gdzie został górnikiem w kop. Prosper II w Bottrop. Dodać należy, że w owym czasie Westfalia była ośrodkiem skupiającym wyjątkowo dużą ilość polskiej emigracji zarobkowej. Maksymiliana Basisty oprócz pracy w Bottrop, zdobył dla siebie podatny grunt – dla działalności kulturalnej i społecznej. Pełen zapału, wyróżniający się intelektualnie, zajął się niemal natychmiast działalnością kulturalno – oświatową wśród zbiorowości polskiej. Chłonny na wiedzę, przystąpił do intensywnej pracy nad sobą, do samokształcenia. W 1903 r. został powołany do wojska i wcielony do 56 pułku piechoty w Cleve i Wessel nad Renem. Po powrocie z wojska na początku 1906 r., zainteresował się nim Wincenty Lutosławski, prof. Uniwersytetu Jagiellońskiego. Spotkanie to spowodowało wstąpieniem Maksymiliana do „Eleusis”1 i miało wielki wpływ na kształtowanie się jego młodej osobowości. Dzięki wsparciu kolegów z pracy, w lutym 1906 r. rozpoczął kształcenie się w Seminarium Wychowania Narodowego im. A. Mickiewicza które prowadził W. Lutosławski w Krakowie.

Po ukończeniu Seminarium nie wracał już do Bottrop, lecz odbywał praktykę w słynnej księgarni firmy Gebethner i Wolf w Krakowie, a od 1907 r. rozpoczął naukę rzemiosła drukarskiego w firmie W. L. Anczyca i Spółki. Po trzech latach tj. 15. 01. 1910 r. został czeladnikiem sztuki drukarskiej. Ukończywszy ostatecznie naukę zawodu u Anczyca, powrócił w rodzinne strony – do Rybnika, gdzie prowadził intensywną działalność polityczną a zwłaszcza kulturalno – oświatową, organizując front oporu przeciw napływowi tzw. niemczyzny. Znamienna to data 14. 04. 1910 r., gdyż Maksymilian Basista otworzył w Rybniku księgarnię polską oraz skład materiałów piśmiennych. W tym też 1910 r. zawarł związek małżeński z Marią z d. Burda. W 1911 r. nawiązał kontakt z dyrektorem Towarzystwa Czytelni Ludowych (TCL) ks. Antonim Ludwiczakiem i jako dobry organizator sprawił, że w Rybnickiem powstała gęsta sieć bibliotek TCL, a on sam został wybrany na prezesa TCL w Rybniku (funkcję tę sprawował do 1938 r.). Ważnym akcentem jest założenie w tymże 1911 r. pierwszej polskiej gazety w Rybniku o nazwie „Straż nad Odrą”. W tym okresie stronił od polityki, niemniej, w 1912 oraz 1913 r. wspierał strajki rybnickich górników. Najwięcej jednak czasu oraz zabiegów organizacyjnych poświęcił utworzeniu amatorskiego ruchu śpiewaczego i powiązanego z nim amatorskiego ruchu teatralnego. Dzięki jego staraniom 18. 05. 1913 r. powołano do życia Towarzystwo Śpiewu „Seraf” w Rybniku – został jego prezesem i funkcje te sprawował do 1929 r.

Wybuch pierwszej wojny światowej spowodował zaprzestanie przez Maksymiliana działalności społecznej a także zawodowej. Został zmobilizowany do armii pruskiej i walczył pod Verdun, gdzie w lutym 1915 r. odniósł ciężkie rany. Po szpitalnym leczeniu, niezdatny do służby frontowej, został skierowany do kompani roboczych budujących umocnienia wojskowe, drogi, mosty w okolicach Brześcia, na Litwie, Łotwie, Estonii. Pracując w jednej z tych miejscowości 20. 09. 1918 r. otrzymał telegramem (telegram był fortelem) od chorej żony, wzywający do pilnego przyjazdu do domu. Otrzymał więc urlop z którego do kompanii roboczej już nie wrócił.

Od listopada 1918 r. wspólnie z Ludwikiem Piechoczkiem organizował wśród młodzieży rybnickiej oddziały bojowe, a 18. 01. 1919 r. gdy powstała Polska Organizacja Wojskowa – został jej członkiem. Jego dom i księgarnia stały się ośrodkiem działalności kierownictwa POW w Rybniku. Niestety, 23. 03. 1919 r. został aresztowany wraz z kilkoma innymi członkami POW i 14. 04. 1919 r. sądzony przez Nadzwyczajny Sąd Wojskowy w Raciborzu, że „z bronią w ręku usiłował oderwać Śląsk od Niemiec i udostępniał lokal księgarni dla zbrodniczej działalności organizacji polskich”. Otrzymany wyrok 3 lata więzienia, później sąd przysięgłych złagodził na karę 9 miesięcy, a ponieważ był bardzo schorowany, po wpłaceniu kaucji w wysokości 5000 marek został wypuszczony na wolność.

Po opisanych powyżej perypetiach, Maksymilian Basista opuścił Rybnik i aby uniknąć ponownego aresztowania, ukrywał się w Piotrowicach na Śląsku Cieszyńskim, skąd już 17. 08. 1919 r. wraz z zorganizowanym oddziałem szturmowym, wyruszył na teren powiatu rybnickiego by nieść wsparcie dla miejscowych powstańców. Niestety, silny opór Grenzschutzu zmusił oddział do odwrotu, i w taki to sposób znalazł się nadgranicznych wówczas Dziedzicach. Tam dotarł do niego rozkaz zorganizowania punktu powstańczego i utworzeniu grup bojowych, które odpowiednio przeszkolone, miały prowadzić działania destrukcyjne – antyniemieckie na Górnym Śląsku. Gdy powstanie się zakończyło, w pierwszych dniach września 1919 r. znalazł się w Sosnowcu i powołano go do służby w Milicji Górnośląskiej jako kierownik oddziału aprowizacyjnego, a nominacje tę wydał kierownik Ekspozytury Oddziału II Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego. Końcem listopada tegoż roku, powrócił do Rybnika i zabrał się za uporządkowanie zniszczonej księgarni – przenosząc ją początkiem 1920 r. do własnego domu. Z wielkim zapałem organizował koła śpiewacze, zespoły teatralne, wiece i uroczystości narodowe. To z inicjatywy Maksymiliana Basisty rozpoczęły (przerwaną na czas wojny) działalność chóry: „Słowiczek” w Wielopolu, „Harmonia” w Jejkowicach, „Paderewski” w Grabowni, „Orzeł” w Ochojcu, „Kościuszko” w Zamysłowie, „Kochanowski” w Czuchowie, „Mickiewicz” w Chwałęcicach, „Gwiazda” w Zebrzydowicach. Powstawały też gniazda Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. W lutym 1920 r. założył oddział Związku Śląskich Kół Śpiewaczych i jako prezes kierował jego działalnością, zaś w czasie kampanii plebiscytowej był założycielem i redaktorem „Gazety Rybnickiej”.

Podczas trzeciego powstania, Maksymilian Basista bez reszty zaangażował się w kolejne ważne wydarzenia na ziemi rybnickiej – był bowiem członkiem komendy powiatowej, odpowiedzialnym za akcję propagandową. W 1923 r. powołano Komisaryczną Radę Miejską pod przewodnictwem A. Prusa, a Basista wszedł w skład pięcioosobowej rady jako sekretarz. W 1930 r. za ogromne zasługi w krzewieniu idei Towarzystwa Czytelni Ludowych, nadano mu godność członka honorowego TCL. W 1934 r. został wiceburmistrzem w Rybniku, stając się bliskim współpracownikiem Władysława Webera. W zakres jego kompetencji wchodziły sprawy gospodarcze i kulturalne. Jako prezes Stowarzyszenia Kupców i członek Izby Przemysłowo – Handlowej w Katowicach (także Zarządu Wojewódzkiego Kupiectwa Polskiego), doprowadził do powstania w Rybniku Szkoły Handlowej. W latach 1936 – 1938 organizował Targi Rybnickie. Gdy 1. 09. 1939 r. około godz. 5: 00 oddziały Wehrmachtu wkraczały do Rybnika, po namowach przychylnych przyjaciół, uchodził z rodzinnego miasta a także Śląska. Jego nazwisko jeszcze przed wybuchem wojny (w 1939 r.) wpisane było do „księgi gończej” Sonderfahndungsbuch Polen (strona zarejestrowania 9B) – czyli przewidziany przez hitlerowców do „likwidacji” w pierwszej kolejności. Przedostał się do Krakowa, skąd 4 września ruszył na dalszą tułaczkę na wschód, docierając do Żółkiewki w Lubelskiem, jednak obawiając się nacjonalistów ukraińskich, powrócił do Krakowa. Miał jednak świadomość, że i to miasto – stolica Generalnego Gubernatorstwa nie jest dla niego bezpieczna. Przybierając więc fałszywe nazwiska „Kwiecień” lub „Gołucki” ukrywał się w okolicznych wioskach – w Mnikowie, Wielkiej Wsi, Ojcowie, Nowym Kościele.

Niestety, 3. 09. 1943 r. został aresztowany i osadzony w więzieniu krakowskim – na Montelupich, skąd przesłano go do KL Auschwitz i tam został zarejestrowany jako więzień nr 152740. Dnia 11. 11. 1944 r. transportem zbiorowym przesłany do obozu pracy w Bawarii, lecz po likwidacji tego obozu 2. 04. 1945 r. dostał się do obozu leśnego w Mattenheim. Mimo trudnych warunków panujących w obozach w których przebywał, przeżył i odzyskał wolność 5. 05. 1945 r. – wyzwolony przez wojska amerykańskie. Po powrocie do Rybnika (miał już 62 lata), przystąpił kolejny raz do odbudowy księgarni i prowadził ją do 1948 r. Wówczas to, w związku z upaństwawianiem niemal wszystkiego, jego księgarnia przejęta została przez Spółdzielnię Spożywców.

Wznowił wprawdzie działalność społeczną, z której jednak wycofał się zdecydowanie w 1950 r. W uznaniu zasług – odznaczony Orderem Polonia Restituta. Zmarł 3. 11. 1967 r. w Rybniku.

Informacja dodatkowa. Gdy zbliżały się do Oświęcimia wojska rosyjskie (a więc pod koniec funkcjonowania KL Auschwitz), władze obozowe SS niszczyły dowody popełnianych zbrodni na więźniach, niszczono także dokumentację obozową. Skutkiem tego, nie było śladu pobytu w tym obozie Maksymiliana Basisty. Autor niniejszego opracowania dostarczył do APMA – B wiarygodne informacje na ten temat – w oparciu o zdobyte zeznania świadków. Zdjęcie w ubraniu obozowym nie jest typowym zdjęciem wykonywanym w obozie, lecz wykonanym na własny użytek przez Maksymiliana Basistę po powrocie do domu.

Bibliografia: L. Musiolik Śląscy patroni rybnickich ulic, 1994 r. s. 1; L. Musiolik Rybniczanie słownik biograficzny, Rybnik 2000, s. 14; I. Libura Z dziejów domowych powiatu – gawęda o ziemi rybnickiej, Opole 1984, s. 127 – 140; Ziemia rybnicko – wodzisławska, red. J. Ligenzy, Katowice 1970, s. 186 – 188, 199, 201, 202, 293 – 295; A. Mrowiec Z dziejów okupacji hitlerowskiej w rybnickiem, Katowice 1958, s. 29, I. Libura Maksymilian Basista rybnicki księgarz i społecznik (1883 – 1967), Zeszyty Rybnickie nr 2, rok 1991, s. 37, 38.

Zdjęcia Maksymiliana Basisty pochodzą ze zbiorów archiwalnych Muzeum w Rybniku (fotografia z ksiegarnią to MRy/H/616 i legitymacja MRy/ADH/415).