Zapomniany Rybnik

Cystersi na terytorium Europy Środkowowschodniej pojawili się dosyć późno w stosunku do krajów Europy Zachodniej. Profesor Andrzej Marej Wyrwa specjalizujący się w historii zakonu cysterskiego w swojej publikacji wspomina, że rozpoczęcie procesu sprowadzania zakonników na terytorium Polski, można datować, na podstawie dokumentów fundacyjnych, dopiero na lata czterdzieste XII wieku. W tych czasach w Europie istniały już około 174 opactwa. Pierwszy klasztor na ziemiach polskich powstał w Jędrzejowie (około 1140 r.), natomiast drugi w Łeknie (około 1142 r.). Proces zakładania klasztoru trwał mniej więcej od 8 do 10 lat1.

Wyżej wspomniany autor na podstawie badań przeprowadzonych przez Józefę Zawadzką przedstawił teoretyczny schemat procesu powstawania fundacji. Pierwszym krokiem do wykonania tego przedsięwzięcia było wystosowanie przez fundatora prośby o pozwolenie na dokonanie procederu. Kolejnym etapem była wizytacja wyższych urzędników duchownych w celu sprawdzenia wybranego miejsca i panujących tam warunków. Po upływie roku Kapituła Generalna musiała rozpatrzyć sprawozdanie złożone przez wizytatorów i podjąć jednoznaczną opinię. Jeśli zgromadzenie zakonne wyraziło zgodę na utworzenie fundacji, to zaraz po przybyciu konwentu rozpoczynano budowę kościoła i klasztoru. Ostatnim etapem procesu fundacyjnego było wystawienie dokumentu konfirmacyjnego i uroczyste poświęcenie kościoła2. Jednak jest to tylko schemat teoretyczny, który nie zawsze był wykorzystywany w praktyce, np. w przypadku zakonu w Rudach, nie wystawiono prawdopodobnie dokumentu fundacyjnego.

Profesor A. M. Wyrwa w swoim artykule stwierdza, że kluczową rolę w sprowadzaniu zakonników na terytorium Polski odegrało duchowieństwo. Przypuszcza również, że duży wpływ na przybycie cystersów mogły mieć rodzinne powiązania księcia Władysława II, bowiem jego żona Agnieszka była siostrą trzeciego przełożonego z klasztoru Morimond, Ottona z Fryzyngi. Jeszcze inną perspektywę przedstawia teza ulokowania mnichów w naszym kraju, którego dokonano w celu przeprowadzenia reformy kościoła na terenach Europy Środkowowschodniej i podjęcia działań misyjnych na Rusi, Pomorzu i Prusach. Do końca jednak nie możemy być pewni hipotez wysuniętych przez uczonego, stąd nie wiemy jaki naprawdę był powód przybycia zakonników na nasze ziemie3.

W XII i XIII wieku polskich władców i szlachtę ogarnęła chęć fundowania zakonów. Z tym postępowaniem wiązało się darowanie ziemi i przekazywanie funduszy na rzecz klasztoru. Dzięki temu fundatorzy zyskiwali aprobatę ze strony kościoła oraz poparcie wśród miejscowej ludności4.

Zakładanie fundacji zakonnych na ziemiach Polskich historyk podzielił na dwa okresy. Okres pierwszy rozpoczynał się od przybycia pierwszych mnichów w 1141 roku do około 1186 roku. W przeciągu tych lat ufundowano dziewięć klasztorów, z czego cztery powstały w Małopolsce, dwa w Wielkopolsce i Pomorzu oraz jeden na Śląsku. Drugie stadium fundowania klasztorów przypada na przełom XIII i XIV wieku. Podczas tego okresu ufundowano aż siedemnaście opactw, w tym pięć na Śląsku, po cztery w Wielkopolsce i na Pomorzu, jedno na Kujawach i ziemi dobrzyńskiej5.

W historii miały miejsce również sytuacje, podczas których, z różnorodnych przyczyn klasztory zmieniały swoje umiejscowienie. Do grupy tej zalicza się osiem opactw, w tym jedno śląskie we Woszczycach, które przeniesiono właśnie do Rud Wielkich6.

W większości klasztory zakładane były przez możnowładców, chociaż znaleźć można też przypadki, w których zakony fundowane były przez osoby świeckie we współpracy z Kościołem katolickim. Ogółem na terytorium Polski powstało 26 zakonów cysterskich. Jest to tylko niewielka część klasztorów, na skalę międzynarodową, które powstały do końca XV wieku w Europie (około 3,5%)7. Poniższa rycina, przedstawia mapę klasztorów męskich, ulokowanych na terytorium Polski od XII do początku XIV wieku.

Klasztory cysterskie linii męskiej na ziemiach polskich fundowane od XII do pocz. XIV wieku na tle lądowej sieci komunikacyjno- handlowej. (Źródło: A. M. Wyrwa (red.), Studia Periegetica, Podróże, drogi i szlaki kulturowe, z. 2, Poznań 2008, s. 96.)

Na Śląsku, jak pisze ksiądz Józef Mandziuk, cystersi pojawili się w drugiej połowie XII wieku. Swój pierwszy klasztor na południu Polski założyli w 1163 roku w Lubiążu nad Odrą. Na dolnym Śląsku, mnisi z Lubiąża, zostali ulokowani w dwóch filiach; w Henrykowie i Kamieńcu Ząbkowickim. Ponadto w Krzeszowicach powstał oddział zakonu z Henrykowa. Tymczasem na górnym Śląsku ufundowano zgromadzenie zakonne w Rudach, które wywodziło się z klasztoru w Jędrzejowie. Mnisi z Rud założyli swoją filię w Jemielnicy. Śląskie konwenty sprawowały pieczę nad świątyniami, dzięki którym otrzymywały liczne daniny8.

A. M. Wyrwa, pisze również, że opactwa zakładane na terenach Polski pochodzą tylko z dwóch oddziałów klasztornych- Clairvaux i Morimond. Z linii Morimond powstały opactwa w Wielkopolsce, Małopolsce i na Śląsku, natomiast na Pomorzu z linii Clairvaux. Klasztory wywodzące się z Clairvaux były fundowane jako pośrednie filie, tymczasem z Morimond zarówno jako pośrednie, jak i bezpośrednie9.

Cystersi w Rudach pojawili się w I połowie XIII wieku. Jednak dokładna data założenia klasztoru w Rudach nie jest znana. Do dzisiaj nie odnaleziono fundacyjnego dokumentu opactwa. Na przestrzeni wieków badacze życia zakonnego wysunęli kilka hipotez dotyczących ulokowania zakonu. Jak twierdzi historyk Norbert Mika, nie jest możliwe określenie dokładnej daty ufundowania konwentu, ale można przyjąć, że klasztor istniał już przed 1258 rokiem10.

W akcie prawnym zachowanym do czasów teraźniejszych, wystawionym 21 października 1258 roku przez księcia opolsko-raciborskiego Władysława jest mowa o cystersach rudzkich, którzy zamieszkiwali już mury klasztorne oraz posiadali nadane im wcześniej ziemie11.

Archiwum Państwowe w Raciborzu przechowuje regest dokumentu z 1223 roku, w którym można odnaleźć informacje dotyczące nadania dziesięciny rudzkim mnichom przez wrocławskiego biskupa Wawrzyńca. Obecnie jest to najstarszy zachowany dokument na temat wspomnianego zakonu12.

W 1223 roku nad księstwem opolsko-raciborskim sprawował władzę Kazimierz, syn Mieszka Plątonogiego, z którym historycy łączą początki zakonu13.

Klasztor w Rudach był filią klasztoru z Jędrzejowa. Mimo to wywodzi się z opactwa Morimond, z którego pochodzi większość polskich zakonów14. Na frontowej ścianie kościoła w Rudach, widnieje herb klasztoru Morimond, który jest przedstawiony na załączonym poniżej zdjęciu.

Herb klasztoru Morimond umieszczony na frontowej ścianie kościoła klasztornego w Rudach. (Źródło: Zbiory autora)

Opactwo w Rudach, nie było pierwszym klasztorem cysterskim założonym w tym regionie. W latach 1237-1241 powstała pierwsza fundacja we Woszczycach, w miejscowości położonej niedaleko Rybnika. Ulokowanie opactwa zostało przypisane „B. cancelarius Galroniae”. Historycy twierdzą, że chodziło tutaj o Bogusława, który piastował wówczas urząd kanonika oraz był kanclerzem księcia Konrada Mazowieckiego. Jednak są to tylko przypuszczenia. Wyżej wspomniany Bogusław doszedł do porozumienia z Kapitułą Generalną w Citeaux i w 1238 roku przedstawiciele klasztorów w Sulejowie i Mogile, przeprowadzili wizytację poczym wydali zgodę na wzniesienie klasztoru. Zakon we Woszczycach został umiejscowiony obok potoku, który nazywany był w dawnych czasach „Rudą”. Stąd też można wywnioskować, że biskup Wawrzyniec w swoim dokumencie miał na myśli klasztor we Woszczycach. Po śmierci księcia Kazimierza i biskupa Wawrzyńca, współtwórców konwentu, zakon przeżywał kryzys. Pomimo starań Bogusława o odbudowę klasztoru, plan ten został zniweczony przez najazd tatarów w 1241 roku15.

Po nieudanej próbie odrestaurowania klasztoru we Woszczycach, mnisi z Jędrzejowa zaczęli rozglądać się za nowymi terenami na Górnym Śląsku, które można by było wykorzystać na ulokowanie fundacji. W 1252 roku dzięki wsparciu księcia Władysława, zakonnicy wybrali niezamieszkałą dotąd dolinę położoną nad rzeką Rudą (dzisiaj nazywaną Rudami). Były to już tereny wchodzące w skład diecezji wrocławskiej. Taką informację podał G. Jongelin w swoim dziele o opactwie. Jednak większość badaczy twierdzi, że fundacja została tam ulokowana w 1254 albo 1255 roku. Daty te potwierdza relacja późniejszego przełożonego Andreasa Emanuela Pospela. To on będąc w macierzystym klasztorze w Citeaux, zauważył przed kapitularzem zniszczoną tablicę, na której widniał spis wszystkich fundacji cysterskich, w tym m.in. wyryta data 1255 i nazwa Rudy. Niestety i ta data musiała okazać się nieprawdziwa, bowiem Kapituła Generalna skierowała prośbę o podanie konkretnej daty. Książę Władysław, syn Kazimierza, w Raciborzu 21 października 1258 roku wystawił dokument mówiący o zamieszkiwaniu zakonu przez cystersów. Rudy były nazywane od imienia fundatora „Wladislavia”. Książę w dokumencie wspomniał o swojej pobożnej żonie Eufenii, a także o swoich synach, Kazimierzu i Bolesławie, którzy również przyczynili się do ufundowania klasztoru. Dzięki książęcym nadaniom cystersi uzyskali liczne przywileje prawne i gospodarcze. Przebywający w 1267 roku w Raciborzu, Legat papieski, Gwidon podpisał się pod tym dokumentem. W 1274 roku uczynił to samo papież Grzegorz X16.

Miejscowość, w której książę Władysław ufundował klasztor została nazwana od jego imienia „Wladislavia” i używana była do śmierci władcy, która najprawdopodobniej nastąpiła 27 sierpnia 1281 albo 1282 roku. W 1263 roku, a więc jeszcze w czasach panowania księcia opolsko-raciborskiego, po raz pierwszy użyty został termin „Ruda”. Dopiero od 1283 roku nazwa ta zadomowiła się na dłuższy okres17. Pod koniec XIV wieku książę Jan II Żelazny, w dokumentach sporządzonych w języku niemieckim, posłużył się nazwą „Rudden”. W I połowie XV wieku natomiast użyto terminu „Rawden”. B. Stein, w swojej książce o Śląsku napisanej w XVI wieku, zastosował wyrażenie „Rauden”, które przetrwało do XVIII wieku i było używane m.in. na mapach Śląska, takich autorów jak M. Helwig (1561 r.), J. Scultetus (1638 r.), a także w kronikach J. Schickfuss (1625 r.) i J. D. Köhler (1710 r.). Autorzy „Atlasu Śląskiego” z 1752 roku również nazwali osadę „Rauden”, co przetłumaczyli na język polski jako „Rudy”. Od XVIII wieku wprowadzono nazwę „Gross Rauden”, którą posługiwano się do 1945 roku. Po II wojnie światowej wieś wróciła do nazwy „Rudy”18.

Opactwo w Rudach wybudowano z drewna. Na przełomie XIII i XIV wieku dodatkowo wzniesiono murowane budowle19. Zgodnie z regułą benedyktyńską w rudzkim klasztorze zamieszkało trzynastu mnichów, łącznie z pierwszym przełożonym Piotrem I. Wśród pierwszych braci zakonnych byli Francuzi, Niemcy i Włosi, którzy przybyli z fundacji w Jędrzejowie20. Oprócz przywilejów prawnych i gospodarczych cystersi otrzymali również 7 okolicznych osad, które kolejno wymienia historyk Stanisław Rybandt; „…Dobrosławice, Jankowice Rudzkie, Maciowakrze, Ruda Kozielska, Stanica, Woszczyce, Zawada Rybnicka…”. Ponadto zakonnicy otrzymali część wsi Pogrzebień oraz ziemie późniejszej wsi Boguszowice21. Mnisi władali także sporymi terenami leśnymi. Jednak jak pisze historyk, nie były to duże uposażenia, względem klasztorów cysterskich na Dolnym Śląsku22.

W średniowieczu, każdemu nowopowstałemu klasztorowi przypisywano kilka legend, dotyczących jego założenia. O fundacji cysterskiej w Rudach również krąży opowiadanie, które w 1653 roku spisał wspomniany opat Andreas Emanuel Pospel. Przetrwało ono dzięki dobrym relacjom starszych zakonników, którzy przekazywali ową legendę z pokolenia na pokolenie. Legenda głosi iż myśliwi, którzy popędzając za zwierzyną rozdzielili się na różne strony23. Po wielu godzinach spędzonych w samotności, książę Władysław Opolski i jego świta odnaleźli się przy małym źródełku, uznając to za cud Boży. Powróciwszy do domu, Władysław opowiedział o wszystkim swojej żonie. Para książęca wspólnie zadecydowała o wybudowaniu w tym miejscu klasztoru. Małżeństwo wybrało się w miejsce, z którego wypływało tajemnicze źródełko. Według legendy w czasie dyskusji nad miejscem ulokowania kościoła, zerwał się bardzo silny wiatr i zwiał welon z głowy księżnej Eufenii. Gdy tylko wiatr osłabł, nakrycie głowy opadło w miejscu gdzie został wzniesiony główny ołtarz24. Niestety jest to tylko legenda i nie wiemy ile w tym przekazie jest prawdy.

Marcin Skrzypiec